Cieszanów  - to malownicze miasteczko położone w dolinie rzeki Brusienki, która swój początek bierze na krańcach Roztocza Południowego, a płynąc ku zachodowi wpada do Wirowej, lewobrzeżnego dopływu Tanwi. Prowadzone w tym rejonie badania archeologiczne wykazały ślady osadnictwa w tym zakątku Polski już w epoce neolitu (ok. 2000 -1700 r. p.n.e.) Rozciągające się nad Brusienką piaszczyste wydmy stały się jednak dopiero we wczesnym średniowieczu bardzo atrakcyjnym terenem osadniczym. Po wschodniej stronie, na lewym brzegu rzeki, w X - XI w. istniała osada, na terenie której odkryto zabytki, być może już neolitycznego osadnictwa. Wczesnośredniowieczna osada składała się z szeregu ziemianek rozlokowanych niezbyt gęsto na znacznym obszarze południowo - wschodniego skłonu wzgórza. Przypuszczalnie długo ona nie istniała i wchodziła w skład większego systemu osadniczego, którego, być może, przedłużeniem była niewielka osada po zachodniej stronie Cieszanowa. Takie były więc początki.
Tymczasem właściwe dzieje Cieszanowa śledzić można dopiero od XVI w. Pierwszą źródłowa wzmianką o Cieszanowie jest zapis w Lubelskiej Księdze Podkomorskiej z 1496 roku. Cieszanów był posiadłością szlachecką i leżał na terenie województwa bełskiego. Początkowo wchodził w skład powiatu lubaczowskiego, a po jego kasacji znalazł się w obrębie powiatu bełskiego. Powstanie w 1580 roku Zamościa i otwarcie traktu handlowego z Jarosławia sprzyjało osadnictwu na tych terenach. Dogodne warunki geograficzne wykorzystał Stanisław Cieszanowski z Cieszanowic, herbu Jelita - Starosta Samborski, który kupił część majątku w Nowym Siole. Od tej pory będąc również właścicielem Podemszczyzny, Lówczy i Chotylubia dla scalenia majątku i ugruntowania pozycji rodu zaczął on starania o lokacje własnego miasta. Zabiegi te uzyskały pomyślny finał 14 maja 1590 roku. Na sejmie walnym w Warszawie król Zygmunt III Waza prośbie Cieszanowskiego "życzliwie sprzyjając" - wystawił "ku ozdobie i chwale państwa" przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim dla nowego miasta. Na cześć Cieszanowskich nazwano je Cieszanowem. Po śmierci Stanisława różne były losy Cieszanowa. Był on przez chwilę własnością Wierzbickich, herbu Nieczuja, potem Lipskich, herbu Grabie, aby w 1637 r. przejść na własność Jana Bełżeckiego, herbu Jastrzębiec, który kupił też Nowe Sioło i Chotylub. Po śmierci Jana Bełżeckiego (1642) majątek przejął jego najstarszy syn Aleksander Stanisław, wojewoda podolski. W Cieszanowie miał on swój zamek, który w 1648 r. oblegały roty Bohdana Chmielnickiego. W czasach tych ludność Cieszanowa zajmowała się rolnictwem, rzemiosłem i handlem. Najwięcej było szewców, kuśnierzy i tkaczy. Byli też kowale, ślusarze, stelmachowie, cieśle, bednarze, piekarze, rzeźnicy, słodownicy, piwowarzy, powroźnik, maziarz, lepiarz, oraz rzemieślnik niezwykle rzadkiej specjalności - rusznikarz nazwiskiem Klimek. Rangę środowiska podnosili rzemieślnicy kunsztów artystycznych: w 1674 r. mieszkał hafciarz Marcin Piwódzki, w 1694 r. snycerz Szymon, a po 1754 r. osiadł znany malarz żółkiewski Michał Rutkiewicz. Ponadto rozwinął się też przemysł. W 1593 r. prosperowała już papiernia. Był też browar, młyn i blech. Inni kupcy, w celach handlowych, wyjeżdżali do Lwowa i Gdańska. Był więc Cieszanów, zgodnie z wymogami epoki, ośrodkiem produkcji i handlu, a nadto centrum życia kulturalnego.
Cieszanów, leżąc na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych, posiadał korzystne warunki rozwoju, ale od zarania hamowały go epidemie chorób zakaźnych, pożary oraz zniszczenia dokonywane przez wojska własne i obce. Wspomnieć tu należy nie tylko o zniszczeniu spowodowanym przez wojska Bohdana Chmilnickiego, ale również przejściu Szwedów (1655), czy o ostatnim najeździe tatarskim w 1672 r., podczas którego miasto zostało również spalone. Miał również Cieszanów swój udział w wielkiej historii. W 1671 r. przez Cieszanów przeszły wojska koronne pod dowództwem Jana Kazimierza podążając po bitwie pod Beresteczkiem do Czorsztyna, gdzie obwarował się Kostka Napierski. Zaś w 1672 roku wojska hetmana Jana Sobieskiego rozbiły pod Cieszanowem zagon tatarski, w czym chętnie pomagała okoliczna ludność. Król Jan III Sobieski potwierdził prawa miejskie Cieszanowa w 1681 r., a do herbu miasta dodał szyszak z trzema pióropuszami, chorągwie, miecze, lufy armatnie i kule.

Po I rozbiorze (1772) Cieszanów i okoliczne wsie znalazły się pod panowaniem Habsburgów. Po wejściu Cieszanowa w skład Austrii włączono go do powiatu tomaszowskiego w cyrkule bełskim, a później cyrkule żółkiewskim. Krótko w posiadaniu Cieszanowa był Jan Zamojski, który nabył też Nowe Sioło, Chotylub i Łówczę. Wówczas to uruchomiono cegielnię, a Dominikanie zbudowali (1800) murowany kościół. Po kasacie zakonu (1788) parafię przejęło duchowieństwo świeckie, a folwark (1819) sprzedano. Zniesienie pańszczyzny (1828) przypadło na okres, gdy w posiadaniu Cieszanowa byli Rojowscy (herbu Cholewa), po których miasto zatrzymało ich herb. Mimo pewnego zahamowania gospodarczego ludność systematycznie wzrastała. W 1785 r. Cieszanów liczył 1462 mieszkańców, a w 1801r. - 1534. Dokładniejsze dane o liczbie mieszkańców i strukturze społecznej pochodzą dopiero z roku 1857. Wówczas to Cieszanów zamieszkiwało 859 osób wyznania rzymskokatolickiego, 250 grekokatolickiego, 1 ormiańskiego i 1067 mojżeszowego. Wśród nich było 2 księży, 18 urzędników, 12 wojskowych, 1 literat, 1 lekarz, 134 gospodarzy, 88 chłopników, 42 rzemieślników, 6 handlarzy oraz inni. W mieście było 340 domów, a dla załogi wojskowej miejsca na 120-240 ludzi i 25 koni, by w 1909 r. osiągnąć poziom ponad 3000. Do Cieszanowa, oprócz właściwego miasta, zaliczano obszar dworski z folwarkiem na Czereśniach oraz grupę domów zwanych Folwarki Podominikańskie. Grunty były liche, dokuczał głód, a wśród niedożywionej ludności szerzyły się choroby. Sporo osób szukało sezonowych zarobków poza środowiskiem, a inni emigrowali do Ameryki Północnej. Ożywienie nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX w. W wyniku reformy (1867) administracyjnej Cieszanów obrany został na siedzibę powiatu, który zasięgiem swym obejmował obszar sądowego powiatu cieszanowskiego i lubaczowskiego, oraz 5 gmin z powiatu niemirowskiego. Graniczył on z powiatem rawskim, jaworowskim, jarosławskim, oraz biłgorajskim i tomaszowskim z guberni lubelskiej Królestwa Polskiego. Na tym terenie znajdowało się i miasto (Lubaczów), 5 miasteczek (Cieszanów, Lipsko, Narol, Oleszyce, Płazów), oraz 62 gminy wiejskie i 64 obszary dworskie. Rząd austriacki zorganizował w mieście urzędy, założono sąd powiatowy, samorząd, urząd pocztowy i urząd skarbowy.
Należy wspomnieć, iż Cieszanów był też aktywnym ośrodkiem życia politycznego w Galicji. W 1809 r. przechodziły tędy wojska polskie Księstwa Warszawskiego, ale nadzieje na odzyskanie niepodległości nie ziściły się wówczas. Cieszanów znalazł się w strefie przygranicznej. Położenie to sprawiło, iż podczas kolejnych zrywów wolnościowych środowisko cieszanowskie ożywiało się. Poprzez Cieszanów wysyłano z Galicji broń, amunicję, środki opatrunkowe oraz ochotników do walk. To właśnie dla powstańców styczniowych zorganizowano (największy w Galicji) szpital, w którym leczyli się ranni przywiezieni spod Kobylanki (6 V 1863) oraz innych pól bitewnych. Zmarli powstańcy chowani byli na miejscowym cmentarzu. Podczas powstania stacjonował w mieście, celem utrzymania porządku nad granicą, szwadron huzarów węgierskich. Wprowadzenie w Galicji autonomii przyczyniło się do ożywienia życia politycznego i kulturalnego. W 1883 r. ufundowano pomnik Jana III Sobieskiego, a w 50-lecie bitwy pod Kobylanką zorganizowano wielką uroczystość, podczas której odsłonięto pomnik w lesie za Nowym Lublińcem. W Cieszanowie zorganizowano oddział Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego (1871), i Ochotniczą Straż Pożarną (1879), Towarzystwo Kasynowe z czytelnią, Towarzystwo Dobroczynności (1884), Stowarzyszenie Mieszczańskie "Gwiazda" (1904), Stowarzyszenie Gimnastyczne "Sokół", drużynę skautowską, bartoszową, strzelecką, oraz inne, z których na wymienienie zasługuje koło Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wspomnieć należy też o działalność Towarzystwa Zaliczkowego, zawiązaniu Spółki Oszczędności i Pożyczek (1904), oraz otwarciu (1912) Składnicy Kółek Rolniczych. Miasto przeżywało znowu okres swego rozwoju, a sporo młodzieży kształciło się. W Cieszanowie czynna była 5-klasowa szkoła ludowa, do której uczęszczały też dzieci z Woli Nowosielskiej i Folwarków Nowosielskich (przysiółki Nowego Sioła). Dalszą naukę kontynuowano w szkołach średnich (Jarosławiu, Lwowie, Przemyślu) oraz wyższych (Krakowie, Lwowie).

Rozwój Cieszanowa zahamowany został przez wybuch I wojny światowej. Po porażce pod Komarowem i Zamościem (9 IX 1914r.) wojska austriackie rozpoczęły odwrót, a wojska rosyjskie (11 IX) wkroczyły do Cieszanowa i utrzymały się tu do 18 VI 1915 r. Podczas I wojny światowej miasto zostało spalone, a władze powiatowe tymczasowo zostały przeniesione do Lubaczowa. Z wojny tej wyszedł Cieszanów poważnie zniszczony, ale pokolenie to doczekało się wskrzeszenia Ojczyzny.

Po zakończeniu wojny i rozpadzie monarchii Austro - Węgierskiej władzę w Cieszanowie przejęli Ukraińcy (1 XI 1918 r.), którzy rozbroili polską straż bezpieczeństwa, aresztowali organizatorów obrony miasta i rozstrzelali w Niemirowie. Wyzwolenie w Cieszanowie nastąpiło 6 XII 1918 r., kiedy oddziały ukraińskie ustąpiły przed legionistami polskimi dowodzonymi przez generała Jarosza. Administracyjnie włączono Cieszanów do województwa lwowskiego, a w 1919 r. władze powiatowe wróciły do Cieszanowa. Podjęto jednak decyzję o przeniesieniu ich na stałe do Lubaczowa, gdzie 1 I 1923 r. rozpoczęły swe urzędowanie. Cieszanów był nadal ośrodkiem życia kulturalnego powiatu. Żywą działalnością przejawiały różne organizacje społeczne i polityczne. Na miejscu był sąd grodzki, ekspozytura urzędu skarbowego, szkoła powszechna III stopnia, poczta, urząd katastralny, kasa chorych i inne. W 1921 r. uruchomiony został zakład produkcyjny wozów "Agra". Czynne były 2 młyny, 2 kruparnie, olejarnia, 5 hurtowni, 7 restauracji, 2 hotele, nie wymieniając licznych sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Spółka Oszczędności i Pożyczek kontynuowała swą działalność pod nazwą Kasa Stefczyka. Staraniem władz miejskich uruchomiono seminarium nauczycielskie, dzięki któremu (1925-1932) sporo młodzieży zdobyło wykształcenie i zawód. W 1939 r. było 3 lekarzy, 1 weterynarz, kilku adwokatów i notariuszy. Był więc Cieszanów niewielkim środowiskiem miejskim, w którym w 1921 r. było 2282 mieszkańców.

Rozpoczęta 1 IX 1939 r. II wojna światowa swym zasięgiem szybko objęła Cieszanów. Już 7 IX spadły pierwsze bomby, a już 12 IX wkroczyli Niemcy, którzy aresztowali burmistrza mgr Bolesława Bajorskiego, Sekretarza Zarządu Miejskiego Jana Kopfa i kierownika szkoły Kazimierza Kalecińskiego. Po wycofaniu się Niemców weszły na krótko oddziały Armii Czerwonej a po ich odejściu za opłotkami miasta ustawiona została linia demarkacyjna. Żydzi wyjechali na teren włączony do ZSRR. Cieszanów znalazł się w obrębie tzw. Generalnego Gubernatorstwa. Administracyjnie przydzielony został do powiatu tomaszowskiego, a po jego skasowaniu wszedł w skład powiatu zamojskiego (dystrykt lubelski). W mieście zakwaterowano straż graniczną oraz wojsko, które wiosną 1940 r. przystąpiło do budowy drogi strategicznej Zamch - Żuków. Zniszczono wówczas żydowski cmentarz (nagrobki użyto na budowę szosy), a dla sprowadzonych Żydów założono obóz przymusowej pracy (zatrudnieni byli przy kopaniu umocnień nadgranicznych). Po uderzeniu Niemców na ZSRR (22 VI 1941) opuściły Cieszanów oddziały Wehrmachtu i Grenzschutzu. Młodzież na jakiś czas mogła wrócić do nauki w budynku szkolnym.

Mieszkańcy nie poddawali się okupantowi, który terrorem starał się utrzymać ich w posłuszeństwie. Już w 1939 r. zaczęto formować zręby konspiracji. Na terenie Cieszanowa istniały dwie placówki Armii Krajowej. Wiosną 1944 roku skutkiem zagrożenia ze strony UPA, ludność polska zaczęła opuszczać miasto i wyjeżdżać za San. W dniu 2 V, pod osłoną partyzantów, większość pozostałej ludności ewakuowano do Rudy Różanieckiej, a w nocy z 2 na 3 V został Cieszanów prawie doszczętnie spalony przez Ukraińców. Taki sam los spotkał Kowalówkę i Doliny (30 IV). Po wyzwoleniu Cieszanowa (21 VII 1944) ludność zaczęła wracać na pogorzeliska miasta.

Pierwsza grupa Polaków wróciła już 27 VII 1944 r. 1 VIII powołano Miejską Radę Narodową, a 7 VIII Paweł Lisowski rozpoczął pełnić obowiązki burmistrza. Zorganizowano posterunek Milicji Obywatelskiej, uruchomiono urząd pocztowy (15 IX) i rozpoczęto zajęcia w szkole (18 IX). Po zorganizowaniu władz powiatowych w Lubaczowie wyłączono Cieszanów z powiatu tomaszowskiego i włączono do lubaczowskiego, który wszedł w skład województwa rzeszowskiego. Pierwsze lata powojenne, to okres wytężonej pracy zmierzającej do unormowania życia w środowisku. Ludzie, z braku domów, mieszkali nawet w piwnicach. Sytuacja nieco polepszyła się po przesiedleniu ludności ukraińskiej do ZSRR (1945) i na Ziemie Odzyskane (1947). Fakt ten jednak wycisnął swe piętno na stanie liczebnym mieszkańców Cieszanowa: w 1945 r. było 1015 osób a w 1946 r. zaledwie 958. Status miejski poważnie został zagrożony. Pod obrady Miejskiej Rady Narodowej wniesiony został (18 II 1951) projekt rezygnacji z praw miejskich i włączeniu Cieszanowa do gminy zbiorowej. Po regulacji granic administracyjnych (1954) sytuacja nieco zmieniła się. Od Cieszanowa odłączono Folwarki, a przyłączono Wolę Nowosielską i tzw. Parcelację przynależną do Nowego Sioła. Stąd w 1957 r. Cieszanów liczył 1352 mieszkańców. W 1959 r. uwidoczniony został znowu spadek (1267) liczby ludności. Władze miejskie czyniły starania w sprawie regulacji miasta, uruchomienia tkalni i cegielni. Walne Zgromadzenie Okręgowej Spółdzielni Rolniczo - Handlowej podjęło (8 II 1948) uchwałę o zmianie nazwy i przyjęciu statutu Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska". Działała też druga placówka tego typu - Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" Cieszanów - Wieś. W 1949 r. obie spółdzielnie połączyły się. Ponadto, z przedsiębiorstw handlowych, w 1948 r. czynny był sklep Państwowej Centrali Handlowej, 4 sklepy prywatne i 2 restauracje. Uruchomiono też ośrodek zdrowia, izbę porodową, lecznicę dla zwierząt, aptekę i przedszkole. Otwarto bibliotekę publiczną i stałe kino. Powstał urząd stanu cywilnego. Przy szkole państwowej zorganizowano, jako jeden z nielicznych w kraju, internat. Reaktywowano (1948) Kasę Stafczyka, która później kontynuowała swą działalność pod nazwą Gminna Kasa Spółdzielcza (1950), Kasa Spółdzielcza (1961) a od 1965 r. jako Bank Spółdzielczy. Doprowadzenie prądu elektrycznego (1956) stworzyło dogodniejsze warunki rozwoju miasta. Uruchomiony został Zakład Zabawek Miękkich i filia Lubaczowskich Zakładów Galanteryjnych. Powstało kółko rolnicze przekształcone później w Spółdzielnię Kółek Rolniczych, otwarto stację CPN. Ludność zaczęła budować nowe, murowane domy. Zbudowano ośrodek zdrowia, agronomówkę, lecznicę dla zwierząt, pawilon handlowy i dom strażaka. W okresie Millenium otwarta została wystawa obrazująca dzieje miasta (1958), a na Rynku odsłonięto pomnik (1966). W roku 1952 przewodniczącym Rady Miejskiej Cieszanowa został Jan Walków, który doprowadził do elektryfikacji Cieszanowa (1956). W wyniku reformy administracyjnej (1 I 1973) rozpoczął działalność wspólny Urząd Miasta i Gminy Cieszanów. W skład gminy weszły następujące sołectwa: Chotylub, Dachnów, Folwarki, Niemstów i Nowe Sioło z gromady Dachnów, Kowalówka, Nowy Lubliniec, Stary Lubliniec, i Żuków z gromady Nowy Lubliniec, oraz Gorajec z gromady Płazów. Na tym terenie 1 X 1977 r. uległy zmianie nazwy następujących miejscowości: Chotylub na Lubice, Dachnów na Jaworzynę, Gorajec na Dąbrowę i Niemstów na Chmielowice. Po likwidacji trójstopniowego podziału administracyjnego (1 VI 1975) Cieszanów znalazł się w obrębie województwa przemyskiego.
Władzę wykonawczą w gminie sprawował Naczelnik Miasta i Gminy, który zaczął sukcesywnie scalać grunty, gdyż działki były rozdrobnione. W latach 1973 - 75 dokonano tego w Chotylubiu, a następnie w Niemstowie. W Cieszanowie scalenie miało miejsce w roku 1977, w Żukowie w 1986, a Folwarki scalono w 1989r. Powstały nowe osiedla mieszkalne w Cieszanowie: blok przy ul. Witosa (1982), Osiedle Armii Krajowej wybudowane w latach 1983-1985, cztery bloki tworzące Osiedle Kustronia (1988-89) i blok przy ul. Rynek (1992). Pierwszym Burmistrzem Miasta i Gminy Cieszanów był Jan Kowal, którego w następnych wyborach zastąpił wcześniejszy naczelnikiem Edward Dziaduła. Aktualnie funkcję Burmistrza sprawuje wybrany w ostatnich wyborach Zdzisław Zadworny. W wyniku reformy administracyjnej kraju od 1 stycznia 1999 r. Cieszanów należy do powiatu lubaczowskiego w województwie podkarpackim.